Një brez i ri vendasish të pasionuar po vendos në hartë rajonet jugore të Shqipërisë duke ofruar mundësi për të ngrënë me barinj, për t’u zhytur në burime të nxehta dhe varka në parkun e parë kombëtar të Vjosës, lumit të egër të Evropës, shkruan Amelia Duggan për ”National Geographic”.
Korridori i ujëvarave që i dha emrin “Parajsa e 1 000 burimeve” është po aq i zymtë, lumenjtë gërmojnë muret prej guri duke rrjedhur deri në pellgun e ujit përmes bollëkut të vegjetacionit që sfidojnë gravitetin dhe pemëve të përdredhura.
Ky është një nga lumenjtë e fundit të egër të Evropës – praktikisht e vetmja rrugë ujore kryesore në kontinent, e pandotur nga diga – dhe një betejë e gjatë për të ruajtur ritmin e saj natyror dhe ekosistemet e rëndësishme nga zhvilluesit, më në fund është fituar.
Zhys varkën time në ujërat e shkrirë bruzë të Vjosës, pjesë e një rrjedhjeje të pandërprerë nga malet e Pindit të Greqisë për në qytetin bregdetar shqiptar të Vlorës. Dhe ndërsa drejtoj hundën e kajakut tim nëpër kanale piktoreske, filloj të kuptoj pse ky lumë i virgjër, i lavdëruar në poezi dhe këngë ndër shekuj, ka kaq shumë rëndësi për vendasit dhe pse një fushatë shumëvjeçare për ta ruajtur atë rezonoi me pëlqime e markës së veshjeve ”Patagonia” dhe madje aktorit Leonardo DiCaprio.
Vjosa prej 168 miljesh u shpall parku i parë kombëtar i lumit të egër të Evropës në mars 2023.
Sot, guidat e udhëtimit largpamës që u mblodhën për të ndihmuar në shpëtimin e ”zemrës blu” të vendit e mbajnë këtë fitore si një simbol nderi.
”Një politikan më sfidoi një herë dhe më tha se kush mendon se je, babai i lumit?”, thotë me zell udhëzuesi i raftingut Zamo Spathara, duke rrëfyer rolin e tij.
”Unë u përgjigja, jo, lumenjtë nuk janë të mitë apo të tutë. Ata janë për të gjithë”, shton ai.
Jam kthyer në Vjosë, pjesë e një itinerari aktiv aventuresk pesë netësh në Shqipërinë e Jugut të organizuar nga ”Much Better Adventures”, dhe këtë herë aktivisti dhe babai i raftingut shqiptar në ujërat e bardha – është në pjesën e pasme të një mjeti të fryrë. I nxirë nga dielli dhe trupmadh, ai po e hedh peshën e tij në drejtimin e timonit dhe po bërtet duke udhëzuar, ndërsa ekuipazhi ynë prej tetë vetash përpiqet pa ngathtësi të lëvizë në sinkron.
Një nga qindra mijërat që u larguan nga Shqipëria pas rënies së regjimit komunist në 1991, Zamo zbuloi se nuk mund të qëndronte larg. Në fund të viteve 1990, ai u kthye nga turnetë e raftingut në Itali për të prezantuar këtë sport në vendin e tij. Ai krijoi rrugë përmes rrugëve ujore të paeksploruara, themeloi një kompani aventure, hapi një hotel dhe përfundimisht krijoi Federatën Shqiptare të Raftingut.
“Njerëzit menduan se isha i çmendur, por unë nuk dëgjova”, pranon Zamo.
“E dija se vendi im ishte i bukur. Doja të ndërtoja diçka këtu. Doja të bindja të huajt se ne ishim më shumë se gjërat e errëta për të cilat njerëzit flisnin”, thotë ai.
Ndërsa kajaku ynë zbret me shpejtësi ne të gjithë ulërijmë dhe ngremë rremat tona deri në mes në një rrëmujë të ngjeshur. Puna e tij duket se po jep rezultat.
Mund të jetë fundi i një sezoni të ngarkuar të lartë, por Zamo dhe ekipi i tij i ekspertëve të rinj rafting nxjerrin energji në turneun tonë të grupeve të vogla në vendin malor të Shqipërisë, i cili filloi dhe do të përfundojë në kryeqytet, Tiranë.
Udhërrëfyesit kanë shumë për t’u kënaqur gjithashtu, pasi ardhjet e vizitorëve në Shqipëri janë në rritje.
Shifrat për gjysmën e parë të 2023 tregojnë një rritje prej 30% të udhëtarëve nga e njëjta periudhë e një viti më parë. Stereotipet e vjetruara të kriminalitetit dhe gjakmarrjes po zëvendësohen me postime virale në mediat sociale që tregojnë plazhe të pacenuara të Adriatikut, relike të mrekullueshme osmane dhe ushqime të freskëta mesdhetare. Nëse Shqipëria dikur ishte sekreti i udhëtimit më i mirëmbajtur në Evropë, tani fjala po përhapet.
Udhëtimi midis pikave të bukurisë pak të njohura në jug të vendit është një nga gëzimet e itinerarit. Ndërkohë që Shqipëria ka investuar shumë në infrastrukturën e re gjatë viteve të fundit, udhëzuesit e mi preferojnë të trajtojnë rrugët e vjetra të pasme me ”Land Rover”.
Ali Spathara, një i afërm i Zamo-s në fillim të të 20-ave – dhe anëtar i ekipit kombëtar të raftingut të Shqipërisë – është në timon më vonë atë ditë, ndërsa ne po ecnim drejt veriut, një nga shumë të ndërtuara nga pushtuesit italianë gjatë Luftës së Dytë Botërore.
“Unë kam bërë rafting që kur isha katër vjeç dhe vozis që kur isha 12 vjeç. Ndonjëherë nuk e di se në cilën jam më mirë”, thotë ai.
Luginat këtu janë të harlisura, të gjera dhe të paprishura, me rreshta majash të dhëmbëzuara. Vetëm kur kalojmë rrënojat e një kampi pune të epokës komuniste, e kuptoj se izolimi që po shijoj aktualisht do të na kishte mbyllur dikur te të burgosurit, duke ndaluar çdo mendim arratisjeje. Mbretërimi i diktatorit Enver Hoxha – i cili sundoi vendin nga viti 1944 deri në vdekjen e tij në 1985 – ende hedh një hije të gjatë mbi Shqipërinë moderne.
Udhërrëfyesit janë të lumtur të shpjegojnë ndërtimin e shkaktuar nga paranoja të 750 000 bunkerëve, të cilët ende mbulojnë peizazhin.
Ndërsa bie muzgu, ne grumbullohemi dhe shtrihemi. Jemi në qytetin e Bënjës, afër resortit të fjetur të pushimeve të Përmetit, ku do të qëndrojmë natën. Ai njihet si Qyteti i Trëndafilave dhe është qyteti më i pastër dhe më i gjelbër në Shqipëri.
Ne përdorim shkëlqimin e fenerëve për t’u futur në rrobat tona të banjës dhe për të rrëmbyer nga makina birra lokale korçare përpara se të fundosemi në ujërat e mëndafshta të një pishine gjeotermale, të mbështetur nga pylli. Avulli ngrihet gjatë natës, lakuriqët e natës fluturojnë sipër dhe një grup prej një duzinë udhëtarësh të ndryshëm, të cilët vetëm pak ditë më parë ishin të huaj, së bashku shikojmë hënën të ngrihet nga vija e errët e pemëve, duke lëvizur nëpër yjësitë vezulluese drejt flamurit të Rrugës së Qumështit.
Qyteti i një mbi një dritareve
Berati është një qytet i vjetër osman, i ruajtur në mënyrë spektakolare, ku mësoj për mikpritjen shqiptare. Tradita e besës e mban të fortë, shpjegon udhërrëfyesja historike Bona Xhafa, teksa ngjitemi nëpër korsitë e dredha-dredha drejt kulmeve të larta të Kalasë së Beratit.
Është një betim për tolerancë dhe bujari, i futur në kulturë gjatë mijëvjeçarëve të okupimit dhe asimilimit.
“Ne ishim i vetmi vend evropian i pushtuar që kishim një popullsi më të madhe hebreje pas Luftës së Dytë Botërore”, thotë ajo.
“Në Berat, shumë familje dhe zyrtarë rrezikuan jetën e tyre për të fshehur refugjatët”, shton Xhafa.
Askund nuk mund të shihen më qartë shtresat e historisë shqiptare sesa në këtë kështjellë majë kodre. Mbetjet e kishave dhe xhamive të rëndësishme janë dëshmi e bashkimit të kulturave ilire, romake, bizantine dhe osmane mbi 2 400 vjet. Sot, një komunitet prej 300 banorësh e bën këtë një nga kështjellat e fundit të banuara të Evropës; rrugicat me kalldrëm zbulojnë shtëpi të lashta prej guri, bujtina dhe kafene të mbështjella me hardhi të lulëzuara.
“Ka kaq shumë histori”, thotë Bona.
Afresket e hershme të shekullit XIV janë ndër thesaret e shumta të vendosura këtu, dhe nga muri më i lartë, mbi 600 metra lart.
Të nesërmen në mëngjes, grupi ynë niset për një ditë ecjeje në ultësirën e majës më të lartë, malit Tomor, kurora e dhëmbit të sharrës së të cilit kërcënon të shpojë qiellin blu.
“Ky ka qenë gjithmonë një mal i shenjtë. Një vend për të kërkuar atë që të duhet”, më thotë Zamo. Pamja që na shfaqet shkakton murmurima gëzimi, pasi lëkurat e deleve dhe batanijet e endura janë shtruar për një piknik në mes të shqopës dhe copat e qengjit po gatuhen në zjarr.
Mikpritësi ynë është bariu vendas, Durim Azizaj, kullotat e të cilit shtrihen jo shumë larg nesh në luginën e poshtme. Ai na buzëqesh, ndërsa ulemi dhe nxjerr një shishe pa etiketë nën dritën e hënës. Ajo është raki – një raki mbresëlënëse që ne inkurajohemi ta pimë në emër të miqësisë. Pjatat janë të grumbulluara me sallata dhe perime të freskëta, të pjekura me erëza dhe të mbushura me djathë.
Në të vërtetë, jam ende i ngopur nga mëngjesi. Më herët atë mëngjes në hotelin e Zamos, në parkun madhështor të Kalasë në Berat, gruaja e tij Alma më kishte treguar për rrjetin e producentëve që ata kishin krijuar.
“Gjithçka që do të hani me ne është vendase dhe e freskët, e kundërta e ushqimit të shpejtë”, tha ajo, duke më lyer me bukë të nxehtë, reçel, vezë dhe ullinj.
Ajo shpjegoi se si, edhe në ditët e para të turizmit në Berat, ajo dhe Zamo donin të përfshinin edhe fshatarët vendas. “Kur u kërkova për herë të parë njerëzve nga malet që të ndihmonin për të ushqyer dhe argëtuar mysafirët tanë, ata thanë se ne kemi vetëm gjëra të thjeshta – ata menduan se të huajt donin çokollatë të shtrenjtë dhe Coca Cola!”.
Zamo dhe Alma kanë mikpritur udhëtarët në Berat për dy dekada dhe kanë punuar me ”Much Better Adventures” që nga viti 2017.
Ne ecim, përmes pyjeve të mbushura me diell, në një kolonë zanore të këmborëve të dhive, derisa arrijmë në fshatin e largët të Qafë Dardhës dhe pushojmë në tarracën me bar të një kafeneje të vogël.
Pas 25 vitesh pune në Greqi, pronari Baftjar Koci u kthye në shtëpinë e tij të fëmijërisë në vitin 2021 për të rikthyer komunitetin rural që po pakësohej; vilat prej guri, të braktisura gjatë eksodit postkomunist në qytete apo jashtë vendit, po shndërrohen në dhoma pritëse për vizitorët dhe alpinistët.
“Jashtë vendit mund të punosh, por je vetëm numër”, më thotë ai teksa shëtitim kosheret, kopshtet e perimeve dhe shkollën e vogël fillore ku mësoi të lexonte.
“Por, në Shqipëri mund të fillosh diçka tënden”, shton ai.
Iki me dy domate gjigante në çantën e shpinës, dhuratat që Baftjari këmbëngul që t’i shijoj; ato bashkohen me kavanozin me mjaltë që Alma më ka dhënë. Gjatë udhëtimit për në Berat, duke u përplasur nëpër pemishte të egra, Zamo tërhiqet për të këputur shegë.
“Ne thjesht duam të ndajmë atë që kemi”, thotë ai.
Ditët tona të fundit janë të mbushura me më shumë veprim, më shumë shije dhe më shumë ajër të pastër sesa shumica e muajve në shtëpi. Ne shëtisim thellë në barkun e errët të Shpellës së Zezë në Pëllumbas, pishtarët tanë ndezin stalagmite me shkëlqim dhe koloni lakuriqësh nate; dhe eksploroni qytetin e Tepelenës në gjurmët e Lord Bajronit, i cili qëndroi në oborrin osman të Ali Pashës këtu, në fillim të shekullit XIX.
Dhe një mbrëmje e paharrueshme është kaluar duke zbuluar verërat shqiptare në ”Çobo”-s, në periferi të Beratit.
“Kur babai dhe xhaxhai im donin të fokusoheshin në ringjalljen e rrushit vendas shqiptar, në rindërtimin e asaj që gjyshi i tyre humbi kur vreshti i familjes u konfiskua nga kooperativat komuniste, njerëzit thoshin ‘mos u mërzitni, Shqipëria është e mirë vetëm për të bërë raki”, na tregon Ermira Çobo, duke derdhur vintage-n e parë në dhomën e shijimit të fermës së madhe të familjes së saj.
Në gotën time vërtitet një e kuqe e pasur nga rrushi Vlosh, e vjetëruar prej tre vjetësh në fuçi lisi franceze dhe italiane.
Ka nota marramendëse të ravenit dhe kanellës. Është hyjnore.
Për të përmbyllur mbrëmjen, ajo na nxjerr një verë tjetër.
“Këtë e kemi quajtur Shëndeverë, fjalën më të bukur shqipe”, thotë ajo.
Duke derdhur pasionin në biznes që nga viti 1994, familja e Ermirës prodhon 100 000 shishe në vit. Dhe megjithëse tregu mbetet kryesisht vendas, ajo thotë se verërat shqiptare më në fund kanë filluar të fitojnë njohje edhe jashtë vendit.
“Bërja e verës ka qenë këtu që para romakëve, territori ynë është i përsosur. Thjesht është lënë pas dore”, shton ajo teksa na uron natën e mirë.
Atraksioni kryesor i itinerarit është lënë deri në fund.
Kanioni tre milionë vjeçar i Osumit, i cili përshkon Shqipërinë e Jugut për mbi 16 milje dhe zhytet në thellësi deri në 200 metra.
Është një vend që Zamo e kishte përshkruar më herët se dukej si “Zoti i unazave, Tarzani dhe Avatari i kombinuar”.
Nën drejtimin e Endrit, një tjetër mbrojtës i Zamo-s në ekipin kombëtar të rafting-ut, ne veshim kostume uji, jelek shpëtimi dhe kapele dhe zbresim në shtigje të përafërta.
Gjatë shirave të dimrit dhe shkrirjes së borës në pranverë, kanioni përmbytet, duke tërhequr mahi nga uji i bardhë deri në fillim të verës.
Por, më vonë gjatë vitit, kjo rrugë e veçantë prej tre miljesh është e përkryer për një shëtitje ujore, me dalje shkëmbore për t’u zhytur dhe ujëvara të forta për të notuar.
“Zamo luftoi për të shpëtuar këtë vend”, thotë Endri.
“Përpara se Vjosa të kërcënohej, Zamo ishte këtu duke luftuar kundër projekteve të digave që po dilnin si kërpudha. Ai përfshiu politikanë, transmetues dhe gazetarë në çfarëdo mënyre që mundi për të ndalur planet e zhvillimit”, vazhdon ai.
Ai ishte i shqetësuar se çdo gjë e bukur në Shqipëri do të shkatërrohej dhe se turizmi këtu do të vritej. Duke e ditur këtë, bukuria e përjetshme e vendit merr një rezonancë të re – ajo fsheh përpjekjet e vështira të vendasve për ta mbajtur atë në këtë mënyrë.
Një pjesë e veprës së jetës së Zamos ka qenë bindja e shqiptarëve për vlerën e pasurive të tyre natyrore dhe shitja e tyre me besimin e tij se turizmi mund të rivendosë perspektivat ekonomike të vendit në mënyrë më të drejtë dhe më të qëndrueshme sesa të lejojë industrinë të pushtojë fshatin.
“Njerëzit mendonin se lumenjtë ishin thjesht një vend për të hedhur mbeturina. Kjo me të vërtetë po ndryshon tani, më kishte thënë ai.
“Kur mbaroi komunizmi, ne ndjemë se nuk kishim asgjë. Por turizmi ka përmirësuar marrëdhënien tonë me natyrën – dhe na ka sjellë krenari gjithashtu”, shton ai.
Më bën përshtypje që Shqipëria mund të jetë një nga vendet e fundit të mbetura në Evropë, ku sharmi i vendit dhe bujaria e njerëzve të saj mund të të marrë frymën, po aq e sigurt sa të zhytesh në një lumë.
/ata.gov.al
