Rruga për në Korçë kufizohet nga liqeni i Ohrit, një nga më të vjetrit dhe më të thellët në Europë, buzë kufirit maqedonas, në rajonin historik të Epirit, ku në sfond duken edhe malet e Moravës, shkruan Andrea Bolleri, profesor i Arkitekturës Urbane në Universitetin e Firences për ”Il giornale della architettura”.
I njohur për birrën tradicionale, qyteti zë një luginë të gjerë dhe akoma ruan morfologjinë delikate të fshatrave prej guri: rrugët me kalldrëm duken si labirinte delikate.
Qyteti historik është i ngjashëm me qytetin e Beratit dhe Gjirokastrës (qytet i Trashëgimisë Kulturore të UNESCO-s), qytete të ngjashme edhe nga ana kulturore, por ai mban pseudonimin “Parisi i vogël i Shqipërisë” pasi ka një hapësirë më moderne urbane, me praninë e bulevardeve me pemë, qendrave kulturore dhe parqeve të mirëmbajtura, të tilla që ta dallojnë atë nga qytetet e tjera të vendit ballkanik.
Pseudonimi për këtë qytet daton që nga Lufta e Parë Botërore: me mbrojtjen ushtarake të ushtrisë franceze, Republika Autonome shqiptare e Korçës shpalli pavarësinë e saj nga Greqia. Një episod modest historik, një nga shumë që ka shënuar kalimin e trazuar nga një fshat osman me rëndësi mesatare në një realitet të rëndësishëm urban, në një Shqipëri në pjesën më të madhe rurale.
Sidoqoftë, secili kalim përgjatë historisë ka lënë gjurmën e vet, pasi elementët e deviacionit oriental dhe ballkanas bashkohen me një ndjeshmëri të tipit perëndimor, në një qendër të ekspozuar ndaj kërkesave të shumta kulturore, greke, turke, rumune, franceze, por edhe të Amerikës së Veriut dhe Italisë, që gjejnë një sintezë të mrekullueshme gjithashtu edhe në këngën qytetare të Korçës, një traditë e rafinuar melodike e interpretuar nga Spanja Pipa.
Masterplani i Bolles+Wilson
Zhvillimi bashkëkohor i Korçës ose më saktë rizhvillimi i artikuluar i qytetit, u zhvillua në lidhje me qytetin tradicional dhe karakteristikat e tij delikate, historike dhe mjedisore: një përjashtim i virtytshëm në lidhje me shembujt e tjerë shqiptarë.
Masterplani i Bolles+Wilson, fitues i një konkursi ndërkombëtar në 2009, parashikon, në fakt, një strategji të pajtueshme me ruajtjen e trashëgimisë historike, megjithëse synon intensifikimin e origjinalit të materialit të ndërtimit.
Ndërhyrjet e përpikta kanë harmonizuar hapësirat e qendrës duke prezantuar një marrëdhënie empatike midis të vjetrës dhe të resë. Kjo gjithashtu ndodhi sepse të dy arkitektët vepruan në të gjitha fushat, nga konceptimi i planit deri te planifikimin dhe realizimin e mëpasshëm të ndërhyrjeve arkitektonike.
Një procedurë e ngjashme e rigjenerimit urban ka pak precedentë, ndër të cilët veprimtaria e Luigi Snozzi në Monte Carasso, në kantonin e Ticinos, por që lidhen me realitete më të vogla krahinore. Në këtë rast ajo u aplikua në një qendër të konsoliduar për nga madhështia.
Dhjetë vjet më vonë është e mundur të paraqitet një përmbledhje e përvojës, duke analizuar karakteristikat dhe rezultatet e saj. Masterplani identifikon pesë zona për rizhvillimin e zonës qendrore për një sipërfaqe totale prej 197 000 metrash katrore: shëtitja kulturore, sheshi i teatrit; sheshi i katedrales; parku qendror; “Green Heart” dhe një sistem i integruar i zonave të gjelbra, ndërtesave të reja dhe vilave të restauruara. Çdo zonë ka një karakter unik dhe kualifikohet si pjesë e një mozaiku kompleks.
Shtylla kurrizore e ndërhyrjes është boshti qendror historik, bulevardi ”Shën Gjergji” ose pedonalja, nga i cili përfaqësohet karakteri i “shëtitores” urbane. Pedonalja e saj, kufijtë hapësinorë dhe roli i arkitekturave ekzistuese janë ripërcaktuar dhe përfshirë në një sfond të ri vizual, në ekstremin e kundërt, të Katedrales së Ringjalljes.
Madhështia vizuale e kishës ortodokse të ndërtuar në vitin 1992 në rrënojat e vendit të mëparshëm të adhurimit, të rrënuar në vitet 1970 gjatë diktaturës komuniste, është kundërpeshuar nga ndërtesa e “Red Bar in the Sky”, një kambanë e hollë e ndërtuar në sheshin e teatrit (Bolles+Wilson, 2014).
Ndërtesa merr pamjen analoge të një fasade duke e paraqitur veten si një pikë vëzhgimi në skenën urbane: platforma e shikimit lejon një pamje të privilegjuar të qytetit në zhvillim.
Agopuntura Urbane
Kohët e rindërtimit janë kontraktuar nga projektuesit në bashkëpunim me bashkinë, në një bashkëpunim intensiv që ka ofruar zgjidhje të papritura për rizhvillimin e situatave margjinale dhe nyjeve të pazgjidhura të materialit ekzistues.
Është një formë e avancuar e agopunturës urbane që ka pasuruar qytetin me interpretime të reja, regjistra të rinj shprehës për ndërtesat e vjetra. Kjo ndodhi në rastin e teatrit ”Andon Zako Çajupi”, në kontekstin e rinovuar të sheshit përballë, të ripunuar në një proces të rishkrimit të fasadës dhe ristrukturimit të brendshëm (Bolles+Wilson dhe DEA Studio – 2017).
E njëjta gjë vlen edhe për rizhvillimin e bibliotekës së periudhës socialiste, të rikuperuar si vendi i bashkisë së re, buzë bulevardit. Vëllimi origjinal në formë kutie është lehtësuar nga përdorimi grafik i një kufiri të bardhë në gurin përballë dhe me kangjellat prej gipsi. Grilat me rrëshqitje nënvizojnë rëndësinë e hapjeve në katin e parë.
Në një kontekst të tillë, sheshet përbëjnë hapësirat e përkohshme midis zonave të ndryshme përgjatë sistemit të rinovuar të sekuencave urbane, duke konfiguruar tre vendet kryesore të rizhvillimit të fundit: zona e gjelbëruar përpara Pazarit të Vjetër, pazari karakteristik otoman; Kopshti i Parajsës, ngjitur me xhaminë e Iljaz Mirahorit (1494), më e vjetra në Shqipëri; si dhe sheshi i ”Shtëpisë së Kaltër” (Bolles+Wilson, 2016).
Në këtë rast të fundit ritheksimi kromatik i përdorur nga Bolles+Wilson edhe në Tiranë, konfirmon një tipar të veçantë të poetikës së studios gjermane.
Këto janë shembuj që nënvizojnë rëndësinë e një planifikimi të përhapur, koherent, të orkestruar dhe respektues të ekzistencës, të zhvilluar sipas parashikimeve urbane të zbatuara nga faza të njëpasnjëshme – nga qendra në periferi – të cilat vendosin një vazhdimësi veprimi me kalimin e kohës.
Muzeu i ikonave
Ndër projektet e kryera, puna më përfaqësuese është Muzeu i ikonave (Bolles+Wilson dhe DEA Studio, 2016), një hapësirë ekspozite e krijuar për të akomoduar 300 ikona ortodokse: koleksionin më të madh në Europë.
Në mënyrë simbolike muzeu përfaqëson “festimin e mbijetesës”: ikonat i kanë shpëtuar mrekullisht shkatërrimit sistematik të vendosur nga diktatori Hoxha. Ndërtesa në vetvete është rimëkëmbja e një shkatërrimi autentik të braktisur çimentoje pas rënies së regjimit.
Itinerari i ekspozitës zhvillohet në të dy katet e ndërtesës, në një radhitje hapësinore të katër “dhomave”, gjithashtu të dalluara në mënyrë kromatike, duke filluar nga holli i hyrjes. Hapësira e madhe me dy lartësi të Dhomës së Artë pret numrin më të madh të punimeve, të rregulluara në një mur/ekran të madh, e cila të çon në Ballkonin e Bardhë, i vendosur në një nivel më të lartë: një dhomë e bardhë eterike që përmban dy ikona të shekullit XIV.
Labirinti i Zi zë pjesën qendrore të muzeut përbëhet nga dhoma të vogla me dritë të errët, të rregulluara përgjatë një korridori që përfundon në Sallonin e Kuq: dhomën e madhe kushtuar ikonostaseve.
Urbanizmi skenografik
Korça propozon një alternative në skenarin aktual të zhvillimit të qyteteve shqiptare dhe ballkanike në përgjithësi. Bolles+Wilson në të vërtetë kanë përdorur një metodologji jo të zakonshme të projektimit: skicat e para nga Peter Wilson specifikojnë strategjitë e ndërhyrjes në skenarët urbane (koncepti); një ekip arkitektësh të rinj shqiptarë më pas ka për detyrë t’i shndërrojë ato në formate dixhitale, më pas të manipuluara dhe përsosura në një sekuencë përsëritëse të rregullimeve në sit.
Është një procedurë e përshtatshme e lirshme e quajtur “Urbanizëm Skenografik” nga të dy arkitektët – i cili ndjek një ide të tolerancës: një logjikë e dobët dhe e përshtatshme për kufizimet financiare në një vend në zhvillim, e orientuar në përdorimin e teknikave artizanale lokale të traditës së konsoliduar.
Një qasje që është e papajtueshme, nga shumë këndvështrime, me përdorimin e protokolleve arkitektonike që janë tepër kufizuese ose të mbizotërojnë tej mase nga konventat e ndërtimit të praktikuara në Europë”, përfundon Andrea Bolleri, profesor i Arkitekturës Urbane në Universitetin e Firences për ”Il giornale della architettura”.
