Në vitin 2021, Shqipëria priti 5,6 milionë turistë të huaj, të joshur nga plazhet e saj perfekte të Jonit, nga peizazhi i përthyer i Alpeve Shqiptare dhe nga një trashëgimi e pafund historike, shkruan Victoria Zarate* për gazetën më të madhe spanjolle ”El Pais”.
”Megjithëse grumbullimi i turistëve këtu nuk ka filluar ende, çdo vit i kushton më shumë vendit ballkanik që të ruajë reputacionin e tij si sekreti më i ruajtur në Ballkan, një alternativë e qetë dhe ekonomike për bregdetin e Mesdheut që ofron Spanja, Italia apo Greqia.
Por, ka ende shumë për të eksploruar në Shqipërinë e paprekur, përtej resorteve të viteve ’90 dhe plazheve të mbushura me motorë uji, që përcaktojnë 400 kilometrat e vijës së saj bregdetare ku bashkohen detet Jon dhe Adriatik. Një mënyrë ndryshe dhe që lidhet me trashëgiminë e saj të pasur është ta vizitoni vendin përmes rrjetit të gjerë të hapësirave të certifikuara si objekte agroturistike, që ofrohet në të gjithë gjeografinë e saj.
Pas zhdukjes së një pjese të mirë të kooperativave bujqësore, të shkaktuara nga rënia e regjimit komunist, në fillim të viteve ’90 të shekullit të kaluar, fermat panë rënien e prodhimit të tyre, që rifilloi një dekadë më pas. Të njohura në prodhimin e grurit, misrit, duhanit, mishit dhe produkteve të qumështit, shumë prej tyre tani kanë rimarrë shkëlqimin e dikurshëm, të gjallëruar nga brezat e rinj që shkuan jashtë vendit, veçanërisht në kuzhinat italiane, për të mësuar se si të gatuajnë. Ata përpunojnë ushqimet lokale dhe përcaktojnë historinë e tyre në vendin e tyre të lindjes. Një dhuratë premtuese për bizneset e reja, që transferojnë të kaluarën bujqësore shqiptare në akomodime rurale, taverna dhe kantina të suksesshme, ku mund të provoni librin tradicional shqiptar të recetave me një shije bashkëkohore apo të degustoni verë apo të zgjoheni në një mjedis të pakrahasueshëm dhe me çmime më të ulëta konkurruese.
Në këtë itinerar që nis pak kilometra nga Tirana (në këtë qytet operon aeroporti kryesor ndërkombëtar, me kompani si ”Wizz Air” që ofron fluturime direkte nga Madridi dhe Barcelona), histori personale grumbullohen sapo kalon pragun e çdo vendi. E para na çon vetëm 20 minuta me makinë në drejtim të Prezës, një fushë e rrethuar nga malet e Krujës dhe Dajtit dhe një qytet mjaft i vizituar për kështjellën e tij mesjetare që shërbeu si një bastion strategjik për heroin kombëtar, Skënderbeu. Pak metra larg sheshit kryesor, kantina ”Enol” ju pret me një fermë dhe punishte vere dhe ju fton të ndani produktet e saj vendase në kopshtin e saj të pyllëzuar, të ngrohur nga mbulesat e kuqe të tavolinave, me buqeta lulesh të egra dhe një furrë me tulla në natyrë. Eni dhe Olsi, djemtë e themeluesit të saj Qemal Alushi, vendosën një ditë të ndiqnin pasionin e tij për verën dhe të përmbushnin një ëndërr të vjetër rinore për të prodhuar verën e vet.
Hardhitë e para në kodër që ndajnë ullinjtë, kumbullat dhe pemët e tjera frutore, u mbollën në vitin 2002 dhe u përpunuan në vjeljen e tyre të parë shtatë vjet më vonë. Me një prodhim aktual që arrin në 10 000 shishe në vit, verërat e saj përziejnë notat e kabernetit, sangiovese dhe merlotit dhe mund të shijohen para tryezës së drurit, të ndjekur nga fjalët që Olsi, mjeshtri i verës, flet me entuziazëm në lidhje me kultivimin e saj. Por, asgjë nuk mbaron këtu. Ata gjithashtu zhvillojnë degustime të disa varieteteve të rakisë, një pije shumë e popullarizuar në Shqipëri me shije mjalti, kanelle dhe karafili. Eni merr përsipër pjesën gastronomike të biznesit me nënën e tij, me një menu të bërë nga produkte artizanale si reçel, gjalpë, djathë dhe kos të bërë me qumësht të mbledhur në fshatrat e afërta. Shkoni herët të provoni gjithçka në shtëpinë e tyre, si për shembull një antipastë për t’ju hapur oreksin apo kecin e pjekur në hell.
Këtu pranë, në rrugën që të çon në Durrës, bregdeti më i ngarkuar i Adriatikut në vend dhe porti kryesor, ka disa adresa për t’u marrë parasysh. Nga njëra anë, ”Gjepali”, i aksesueshëm vetëm me makinë, duke kaluar një shteg me korsi të ngushta mes fushave dhe qarqeve lumore që ”çmendin” edhe Google Maps. Historia e këtij kompleksi rural filloi 23 vjet më parë, kur themeluesi i tij Fundim Gjepali emigroi në Itali në kërkim të një fati më të mirë. Pasi u bë një kuzhinier i njohur në qytete si Roma dhe Tirana (në këtë të fundit ai ka një restorant të kuzhinës së lartë), ai krijoi paralelisht këtë shtëpi-fermë të stilit toskan, me kuzhinë që kënaq dashamirësit bio. Një bujtinë e ndërtuar mbi pllaka terrakote dhe e zbukuruar me vepra të piktorëve shqiptarë, ku mund të provoni specialitete vendase si byrek me qumësht dhe përzgjedhjen e verërave italiane.
Për ata që vendosin të kalojnë natën atje (dhoma të disponueshme nga 30 euro), mëngjesi nuk do t’ju zhgënjejë me bukë, perime dhe fruta, të sjella nga kopshti i tyre.
Pranë akomodimit avangardë në formën e kabinave prej druri, me pamje nga një liqen i bukur, është gostia gastronomike e ofruar nga Huqi (nga 50 euro nata për dhomë dyshe) në rrugën për në Gjirin e Lalzit, katër kilometra nga Maminasi në Radë, që gjallërohet me shëtitjet me varka dhe ditët e peshkimit, përveç kënaqësisë së krijuar nga kopshti i tij i populluar nga pulat, rosat dhe lepujt. Përpara kësaj kanavace idilike me pamje nga Adriatiku, qëndron një fermë dhe restorant i drejtuar nga një ish-oficer i ushtrisë, i cili donte të ndërtonte një projekt në tokën e të parëve të tij, që do t’i bënte homazh natyrës që e rrethon. Kur vjen vera dhe darkuesit ulen në tavolinë, një ”meze” me manaferra dhe mjedra të mbledhura nga fusha e tyre, i paraprin një liste të gjatë gatimesh tradicionale si lakror me domate dhe qepë, spinaq ose kos, djathë dhie apo keci, i pjekur në dru, brenda një pusi të thatë, tre metra të thellë.
Sekretet e mëdha të Shqipërisë së Veriut
Duke u ngjitur në rrugën drejt veriut, për të parë liqenin e Shkodrës, i cili vepron si një kufi natyror me Malin e Zi me gjiret e tij të vegjël ku mund të laheni, ofrohen perlat e mrekullueshme të agroturizmit ku mund të ndaloni gjatë udhëtimit tuaj. Qyteti i vogël i Krujës ia vlen të vizitohet. Këtu lindi fisniku shqiptar Skënderbeu, i cili orkestroi kundërshtimin ndaj pushtimit osman, i pranishëm në të gjithë morfologjinë e tij, të dukshme nga maja e kodrës që dominon kështjellën kryesore. Më poshtë është pazari i tij historik, ku mund të humbisni mes rrugëve me kalldrëm, me tezga që alternojnë suvenire të një cilësie të dyshimtë, me mostrat e zanateve vendase si mbulesa tavoline me grep, qilima, piktura apo antika.
Pasi jeni lodhur, ju meritoni një pushim në hotelin dhe restorantin malor ”Shkreli”, 45 minuta nga Kruja. Ai ndodhet në zemër të Parkut Kombëtar të Qafshtamës, i njohur për ujërat e tij, që furnizonin familjen mbretërore shqiptare gjatë pushimeve të tyre në vitet ’30. I ngritur në 1 300 metra mes pyjeve me pisha, liqeneve të vegjël dhe rrugëve gjarpëruese që lidhin bashkitë e Burrelit dhe Dibrës, ky resort me sauna dhe spa, i frymëzuar nga shtëpitë tradicionale prej guri të njohura si kulla që shërbenin edhe si strehë, ka dhoma të thjeshta prej druri në në mes të askundit (nga 60 euro për natë). Edhe pse kanë vetëm një pemishte të vogël dhe fusha aty pranë të ushqyer nga manaferrat e egra dhe pemët frutore, restoranti i tyre është besnik i kuzhinës lokale të ofruar nga furnitorët vendas nga fshatrat Cudh dhe Krujë. Ajo që e bën të famshëm është mjalti aromatik, të cilin vizitori do të mund ta marrë nga dora e parë, së bashku me aktivitete të tjera në natyrë si shtigjet e ecjes, biçikleta me katër rrota apo shëtitjet gjatë muajve të dimrit.
Rrugës për në Shkodër do të hasni në dy ndalesa me shumë interes. E para të çon te bujtina ”Dini”. Pa akses të drejtpërdrejtë me transport publik, kjo shtëpi për mysafirë e drejtuar nga familja Kol Marku, pesë kilometra larg qytetit verior të Rubikut, lindi pas udhëtimit të këtij ish-minatori nëpër Kretë dhe Greqi, i cili u kthye për të përmbushur ëndrrën e tij për të ripërdorur gurin në shtëpinë e të parëve të tij dhe për ta shndërruar në një banesë. Me katin përdhes për restorantin, dy katet e sipërme strehojnë gjashtë dhoma me pamje nga lugina (nga 30 euro për natë). Një stallë e vogël për dhi dhe pula, ngjitur në shtegun ku rriten domate, fasule, qershi ose kunguj si dhe pjeshkë dhe fiq, krijon ambientin e tij të lezetshëm, që ndiqet nga një menu e përditshme nga bashkëshortja, Hale Marku. Gjatë muajve të nxehtë, nuk ka asgjë më të mirë se të ulesh në kopshtin e vogël dhe të pushosh duke pirë dhallë, e bërë me qumësht dhie. Një rostiçeri e rrumbullakët nëse shtoni tortën e bërë vetë me reçel dhe biskota.
Vetëm 30 kilometra larg Shkodrës ndodhet një nga fermat më të famshme në të gjithë vendin, ”Mrizi i Zanave”. Në kuzhinën e tij që nuk ”fle” kurrë, pijet freskuese të konservuara dhe mishrat e përpunuar marrin kuptimin e tyre të plotë. Ky projekt, i drejtuar nga shefi i kuzhinës Altin Prenga dhe vëllai i tij Antoni, është fundi i lumtur i një historie të dedikuar plotësisht punës, që nisi në vitin 1998, kur ai emigroi në Itali si adoleshent për të larë enët. Atje, më vonë, do të punonte si kuzhinier duke ndjekur hapat e të atit, kuzhinier i një mense të vjetër, siç njiheshin në kohën e komunizmit si kafene, ku shërbehej edhe ushqim tradicional. Pas kthimit, ai vendosi të hapte restorantin e tij, i frymëzuar nga vepra e poetit kombëtar Gjergj Fishta dhe Mrizi i tij i Zanave.
Çdo vit, ata shërbejnë më shumë se 100 000 porosi midis sallës së tyre të gjerë dhe oborrit të mbuluar, me një menu që josh stomakun dhe syrin dhe ndryshon sipas periudhës së vitit, duke përdorur përbërës nga ferma e tyre dhe e 400 familjeve aty pranë. Një shëtitje nëpër fermë ju lejon të shihni disa nga punishtet ushqimore që Altini i transformoi në vitin 2018, ku përpunojnë domate të thata, reçel, perime turshi, djathëra të bërë vetë ose miell nga mulliri i tyre i vjetër, si dhe lëng qershie që mirëpret darkuesit e saj. Si pikë kulmore, një punishte vere moderne, ku fermentohet rrushi i kallmetit. Pavarësisht nga madhësia e tij, rekomandohen rezervime paraprake, edhe për drekat që shërbehen gjatë ditëve të javës. E njëjta gjë vlen edhe për konakun që zë fermën e vjetër prej guri që i përkiste gjyshit të Altinit. Tani, e kthyer në një strehë moderne, me nëntë dhoma të lira (nga 40 euro për natë), ajo josh nga dritaret e mëdha prej xhami që përshkojnë shtëpinë, me pamje të papërsëritshme të pemishteve dhe ullishteve.
Jugu me kantina të fshehura dhe verëra firmato
I futur në listën e Trashëgimisë Botërore të UNESCO-s në vitin 2005, Berati tërheq një pjesë të mirë të turizmit të vendit për shkak të pseudonimit të tij “Qyteti i një mbi një dritareve”, apo ndoshta sepse është i izoluar apo sepse shërben si prelud i plazheve të kristalta që të presin në jug. Megjithatë, një tjetër realitet më pak i vizituar, shtrihet rreth qarkut të tij, por po aq stimulues sa kalaja e tij jetëgjatë, kishat bizantine apo rrugët që popullojnë shtëpitë e tij të famshme të stilit osman.
Rreth 20 minuta nga qyteti me makinë ndodhet një destinacion kyç për adhuruesit e verës, ”Nurellari”. Kjo punishte vere që i përket familjes me të njëjtin emër është atraksioni i madh i qytezës së Peshtanit, i ndërtuar në juglindje të Beratit në një fushë të kufizuar nga lumi Osum. Fatos dhe Libonike Nurellari, agronomë dhe themelues, vendosën të rivitalizojnë një fermë të vjetër në qytet duke mbjellë hardhi rreth saj për të prodhuar verë. Shishet e para u prodhuan në vitin 1995 dhe që nga ajo kohë, së bashku me djemtë e tij të trajnuar si somelierë në Zvicër, Francë dhe Itali, kanë zgjeruar me sukses biznesin brenda dhe jashtë vendit. Një ish-magazinë është tashmë selia e kantinës së tij, e cila shquhet për dyshemenë e saj mbresëlënëse prej guri, kolonat e gdhendura dhe dyshemetë prej mermeri, të zbukuruara me mobilie nga artizanët vendas beratas. Këtu ata prodhojnë 30 000 shishe çdo vit që furnizojnë restorante të shumta në rajon, duke përfshirë rrushin vendas dhe ato të tjera ndërkombëtare si Montepulciano, Merlot dhe Cabernet Sauvignon. E hapur për vizita, degustime private dhe ekskursione gjatë vjeljes së rrushit, ajo ka një dyqan ku mund të rezervoni verëra dhe produkte të tjera që ata bëjnë vetë, si vaji i ullirit ose rakia e rrushit me aromë të quajtur ”Arrabon”. Nëse duam të zgjasim qëndrimin, ata kanë gjashtë dhoma (nga 45 euro nata).
Oferta e qarkut Berat vazhdon. Në verilindje pret kantina ”Alpeta”, e rrethuar nga ullishte dhe pemishte në qytezën e Roshnikut, ku jetojnë vetëm 120 familje. I shkëputur nga pjesa tjetër e botës, është një vend idilik për të parë një muzg mbi malin madhështor të Tomorit. Për të arritur në destinacion, duhet të merrni rrugën që kalon nëpër qytet deri në fund. Pasi kalojmë xhaminë do të gjejmë këtë kompleks të drejtuar nga Alfred dhe Petrit Fiska që strehon një punishte vere, restorant dhe bujtinë me konvikte të përbashkëta dhe dhoma private (nga 10 euro për natë). Të dy vëllezërit vazhdojnë trashëgiminë e babait të tyre, agronom në kohën e komunizmit, i cili mbolli vreshtat e para në vitin 1992. Me hapjen demokratike të Shqipërisë, biznesi lulëzoi falë tokës së re dhe prodhimit të 50 000 shisheve në vit, të njohura në të gjithë vendin për specialitetet e tij si përzierja e merlotit dhe kabernetit ose një raki rrushi të bardhë.
Të shëtisësh nëpër vreshtat e saj të ndërthurura me fiq ose të provosh të korrat e tij së bashku me ullinj, arra dhe djathëra vendas është një kënaqësi për shqisat, përpara se të zhytesh në kuzhinën fshatare të restorantit të tij me gatime si mish dhie që kullot në shpatet pranë Tomorit.
Kënaqësia e të ngrënit mish nuk mbaron këtu. Një devijim i shkurtër në veri do t’i shpërblejë dashamirësit e mishit me një ndalesë në kompleksin ”Kështjella”. Në mes të sheshit të qytezës së Poshnjës, lindi edhe një furrë buke e drejtuar nga vëllezërit Ismailaj gjatë rënies së regjimit komunist në vitin 1990. Nga prodhimi i miellit të tyre, ata e zgjeruan biznesin drejt blegtorisë dhe praktikave të tjera bujqësore, përfshirë mbjelljen e vreshtave për të prodhuar raki dhe verë. Paralelisht, ata konturuan fytyrën e re të ”Kështjellës”, me një restorant që të kujton planimetrinë e kalasë dhe dhomat në pjesën e pasme të godinës. Nuk është kurrë keq të rezervoni për të fjetur të qetë, pasi të keni provuar menunë e tyre tradicionale me perime vendase dhe mish të pjekur nga stalla e tyre.
Të kesh një stomak plot është mënyra më e mirë për të përballuar udhëtimin njëorësh që ndan këtë fermë nga rrënojat e Apolonisë, një mrekulli arkeologjike në zemër të Shqipërisë që shumë e barazojnë me një Athinë të vogël. Mbetjet e këtij qyteti të themeluar në shekullin VI para Krishtit japin një pasqyrë të mirë të lavdisë dhe shkëlqimit që gëzonte qytetërimi antik i Ilirisë në një pjesë të madhe të Gadishullit Ballkanik. Duke lënë bregdetin e Vlorës në të djathtën tonë, arrijmë në bujtinën ”Hadër Xhebro”, afër Nivicës. Me aksesin pothuajse të rezervuar për automjetet jashtë rrugës (është e rëndësishme të ndiqni udhëzimet e dhëna nga pritësit tuaj ose të organizoni një transport privat me ta), ia vlen të udhëtoni nëpër largësinë që mbron vendin nëse kërkojmë shkëputje absolute në një prej dhomave të saj komode, me kapacitet për pesë persona (nga 20 euro për person dhe natë, plus mëngjesin).
Kjo shtëpi për mysafirë, ”e ankoruar” në shpatin e malit të Kendrevicës, një nga peizazhet më spektakolare të Shqipërisë së Jugut për shkak të kanioneve dhe shkëmbinjve të saj, ka një baxho tradicionale ku barinjtë vendas dorëzojnë qumështin e tyre si në të kaluarën, me kalë ose me mushkë. Kjo pamje piktoreske mbetet e paprekur në funksion të fazës së re që po kalon kjo shtëpi e krijuar nga Hader Xhebro, tashmë në duart e fëmijëve të tij Arjola dhe Jaho, të cilët i kanë shtuar një vend shumë të veçantë biznesit familjar. Gjalpi, djathi, salca e kosit, e ngjashme me kosin, prodhohet gjatë gjithë vitit. Në ushqimet e gatuara në shtëpi, që shërbehen çdo ditë, nuk mungojnë prodhimet e qumështit dhe as mishrat që përshkojnë malet përreth, si qengji i marinuar në furrë apo lakrori tradicional apo ëmbëlsirat e tyre të bëra vetë si revania, që shërbehet me reçel qershie.
Tashmë në jug, e ashtuquajtura Riviera Shqiptare tërheq miliona turistë për limanet e saj dhe ujërat bruz në brigjet e detit Jon. I përfshirë nga Parku Kombëtar i Butrintit dhe rrënojat e tij nga qytetërime të ndryshme si ai grek, romak apo bizantin (mbetjet më të vjetra datojnë në epokën e bronzit), banorët e Ksamilit duket se po kërkojnë një drejtim të ri vitet e fundit, përtej hoteleve që shfaqen mes tepricave të apartamenteve turistike, të ndërtuara pa asnjë sens estetik apo frymë mjedisore, bare plazhi me muzikë dhe restorante me ushqime ndërkombëtare. Në këtë kamare spikasin vilat moderne të hotel ”Arameras”, një resort i hapur që vitin e kaluar me një plazh gjysmë privat, i ndërtuar me dru dhe gurë duke respektuar peizazhin që e rrethon dhe ”syrin vigjilent” të ishullit të Korfuzit përballë.
Pas kësaj ndalese në anën më parajsore të Shqipërisë, ndalesa e fundit na nxit ta mbyllim këtë itinerar në pikën e saj më të largët, ferma ”Sotira” (e aksesueshme me minibus publik nga qyteti i Gjirokastrës). Kjo fermë e vendosur mes pyjeve pothuajse të virgjëra të parkut Gërmenj-Shelegur në brendësi juglindore të vendit, është një Eden për adhuruesit e ushqimit bio.
Të vendosur në një lartësi prej më shumë se 1 000 metrash pranë kufirit grek, fqinjët e zakonshëm si arinjtë, ujqërit apo drerët lënë gjurmët e tyre në shtigjet midis pyjeve me pisha dhe liqeneve ku mund të bëni një piknik të improvizuar. Gjithçka filloi si një fermë peshku me troftën, së cilës i shtuan një restorant të vogël lokal ku ofrojnë peshkun e tyre të freskët. Më vonë ata ndërtua një fermë me dele, rosa, pata dhe pula që bredhin lirshëm në 20 hektarët e pronës së tyre. Kalërimi nëpër male dhe vreshta plotëson një përvojë për t’u mbushur me ajër të pastër dhe për të pushuar. Ato ofrojnë dhoma me banjo private dhe mobilie te punuara nga pronaret e fermës (nga 30 euro për natë). Një fund i vështirë për t’u përsëritur për shkak të trashëgimisë shqiptare, tokës legjendare që Skënderbeu donte të mbronte me çdo kusht, shekuj më parë.
/ata.gov.al
